Mitolojik Hacı Bektaş-ı Velî

Menkabevî yahut mitolojik
Hacı Bektaş-ı Velî ve Abdal Musa

Şurasını unutmamalıdır ki, Bektaşîlik‘ten başka hiçbir tarikatın pîri bu derece muazzam bir kültün, güçlü bir imanın ve kutsallığın konusu olmamıştır. Mevlânâ Celâleddin‘in Mevlevîlik‘teki yeri bile, Hacı Bektaş-ı Velî‘nin Bektaşîlik‘teki yeriyle karşılaştırılamaz.

O halde tarihsel Hacı Bektaş-ı Velî‘nin mitolojik Hacı Bektaş-ı Velî‘ye dönüşerek kutsallık kazanması ve bir imanın konusu olması hadisesi nasıl meydana gelmiştir? Bu çok mühim olay nasıl bir sürecin ürünüdür? Bu süreç nasıl gerçekleşmiştir?

Abdal Musa Türbesi (Elmalı)

Bu önemli soruların cevabı, bugün Antalya-Elmalı yakınındaki Tekkeköy‘de bulunan türbesinde yatan Abdal Musa‘da düğümlenmektedir. Vaktiyle Fuat Köprülü, Abdal Musa‘ya tahsis ettiği bir monografide, 14. yüzyılda Hacı Bektaş-ı Velî‘nin Sulucakaraöyük‘teki tekkesinden yetişen bu mühim şahsiyetin, Hacı Bektaş-ı Velî kültünün yayılmasında nasıl büyük bir rol oynadığını mükemmel bir şekilde ortaya koymuştur.

Hacı Bektaş Dergâhı

Köprülü‘nün araştırmalarından ve günümüz bilim adamlarının yeni çalışmalarından çıkan sonuca göre, kendi yaşadığı dönemde pek tanınmayan bu mütevazı Türkmen şeyhini, gerek hayattayken, gerekse ölümünden kendi zamanına kadar geçen süre içinde üretilen yeni menkabeler aracılığıyla, başta yeni kurulmakta olan Osmanlı Beyliği olmak üzere, bütün Orta ve Batı Anadolu‘da tanıtarak adeta tekrar hayata kavuşturan, Abdal Musa olmuştur. Bu itibarta kelimenin tam anlamıyla, “Abdal Musa Alevî-Bektaşî kesiminin inançlarında yaşayan mitolojik Hacı Bektaş-ı Velî’nin yaratıcısıdır” demek hiçbir zaman mübalağa sayılmamalıdır.

İşte bugün elimizde bulunan ve Alevi-Bektaşî toplulukları nezdinde kutsal bir kitap muamelesi gören Vilayetnâme, 15. yüzyılın son yıllarında bu menkabderin toplanıp yazıya geçirilmiş şeklinden ibaret olup, çoğunluğu itibariyle bu mitolojik Hacı Bektaş-ı Velî‘yi yansıtır.

Ancak bu, Vilayetnâme’de hiçbir tarihsel temel yoktur anlamına gelmez. Aksine, Vilayetnâme’de Hacı Bektaş-ı Velî‘nin tarihi şahsiyetini aydıntatmaya yarayacak oldukça ilginç ipuçları vardır.

Alevî-Bektaşî toplulukları bugün Hacı Bektaş-ı Velî‘yi Vilayetnâme’nin takdim ettiği mitolojik çerçevede tanır ve takdis ederler; bu çerçeveye aykırı bir şey söylendiği zaman şiddetle tepki gösterirler.

Vilayetnâme nasıl bir Hacı Bektaş-ı Velî portresi çiziyor?

Vilayetnâme’deki Hacı Bektaş-ı Velî‘nin en belirgin niteliği, Oniki İmam soyuna nisbet edilmesi, yani Peygamber sülalesine mensup bir seyyid olmasıdır. Babası İbrahim-i Sânî İmam Musa Kazım neslindendir ve Horasan hükümdarıdır. Yani Hacı Bektaş-ı Velî bir şehzadedir. Küçükken önce ünlü sûfi Lokman-ı Perrende’nin, sonra onun tavsiyesiyle Ahmed-i Yesevî’nin yanında eğitilir. Daha o zamanlar birçok kerametler göstererek herkesi hayretler içinde bırakır. Ahmed-i Yesevî’nin nefes evladı olan Kutbeddin Haydar’ı, esir düştüğü Bedahşan ilindeki kâfirlerin elinden kurtarır. Sonra onun artık olgunlaştığını gören Ahmed-i Yesevî, kendisine halifelik (yetkili temsilcilik) sembolleri olan cihâz-ı fakr’i (tâc, şamdan, seccade, sofra ve alem) teslim etmek suretiyle beline tahta kılıcını kuşatır ve Rum (Anadolu) diyarını irşad etmekle görevlendirir.

Anadolu’ya gelmeden önce Mekke’ye giderek hac görevini de ifa eden Bektaş, Hacı unvanını böyle alır. Dönüşte Necef’i ve Kerbela’yı ziyaret ettikten sonra Anadolu’ya gelir. Buradaki Rum Erenleri onun gelişinden haberdar olurlarsa da buna pek sevinmezler. Hacı Bektaş-ı Velî, Çepni oymağına mensup konar-göçer birkaç evin kışlağı durumundaki Sulucakaraöyük’e (bugünkü Hacıbektaş kasabası) gelir. Kadıncık Ana‘nın evine misafir olur. Bu arada kerametleriyle dikkat çeker. Geçimini sağlamak için köyün sığırlarını güder.

Bir müddet sonra bugünkü dergâhın yerinde ilk inziva yeri olan Kızılca Halvet’i yapar. Bugünkü tekke bu arazide yer almaktadır. Böylece Hacı Bektaş-ı Velî artık kendini kabul ettirmiş ve mürid edinmeye başlamıştır. Ünü çabuk yayılır. Çevredeki veliler (evliya) onu kıskanırlar ve çeşitli sınavlardan geçirirlerse de o hepsini utandırır. Avucundaki Yeşil Ben’i göstererek Hz. Ali’nin mazhar’ı olduğunu, yani onun kendi bedeninde zuhur ettiğini ispat eder. Böylece Rum’un en büyük evliyası olduğu anlaşılır.

Hacı Bektaş-ı Velî buradaki ikâmeti esnasında Seyyid Mahmud-ı Hayrânî, Ahi Evran vb. büyük Rum evliyasıyla yakınlık kurar. Çevredeki gayri müslimlerle yakın ilişkiler içine girer. Moğol otoriteleriyle tanışır. Onlardan bir kısmını Müslüman eder. Bu arada birçok da halife yetiştirir. Sonunda ölümünden az evvel onların her birine halifelik icâzetnamesi vererek Anadolu’nun bir yanına yollar ve kendisi de kerametine yakışır bir ölümle vefat eder.

Sonuç:

Buraya kadar hiç şüphesiz ki çok kısa olarak anlatılanlardan ortaya çıkan sonuca bakılırsa, Hacı Bektaş-ı Velî‘nin asıl şöhretinin ve etrafında teşekkül eden muazzam kültün, vefatından sonra teşekkül ettiğini söylemeliyiz. Bu kültün esas kaynağı onun Sulucakaraöyük‘teki dergâhı olup burası bir Haydarî zaviyesidir.

14. yüzyılın ilk çeyreğinden sonra buranın şeyhi olan Abdal Musa, bir Haydarî şeyhi olarak kendine mensup olan bir kısım dervişleriyle buradan kalkıp yeni kurulmakta olan Osmanlı Beyliği arazisine gitmiş, orada Orhan Gazi‘nin hizmetinde fetihlere katılmış ve başarılı olmuştur. Fakat onun yaptığı asıl büyük iş bu fetihlerdeki başarısı değil, bu arada birlikte savaştığı Osmanlı gazilerine Hacı Bektaş-ı Velî’nin menkabelerini anlatarak onu tanıtması olmuştur. O bunu önce Bursa havalisinde yapmış, sonra buradan Bergama ve yakınlarına geçmiş, oradan da Antalya‘ya giderek bugünkü Tekkeköy‘de zaviyesini açıp yerleşmiştir.

Bu tarihî hadise şunu gösterir: Hacı Bektaş-ı Velî kültü önce, hayattayken bizzat Hacı Bektaş‘ın da mensubu bulunduğu Haydarî dervişleri arasında ortaya çıkmış, gelişmiş ve onlar vasıtasıyla her tarafa yayılmıştır. Osmanlı gazileri aracılığıyla Hacı Bektaş-ı Veli‘yi tanıyan Osmanlı sultanları, Yeniçeriliği kurarken, onun Osmanlı gazileri arasında yaygın olan güçlü Hacı Bektaş kültü sebebiyle ocağı ona bağlamışlar, böylece Hacı Bektaş-ı Velî‘nin hatırası Osmanlı topraklarında giderek gelişmek suretiyle büyüyüp ünlenmiştir.

16. yüzyılın başlarına gelindiğinde ise, Balım Sultan, Haydarîlik‘ten ayrılıp, Osmanlı hükümet merkezinin desteğini de alarak Bektaşîlik tarikatını Hacı Bektaş-ı Velî‘nin adına bugün bildiğimiz şekliyle fiilen kurmuştur.

İşte Hacı Bektaş-ı Velî ölümünden sonra böylece Anadolu Türk heterodoksisinin teşekkül sürecini fiilen tamamlamış ve kendisini de onun merkezine yerleştirmiştir. Bugün ister Sünni ister Alevî ve Bektaşî olsun, kendini sevenlerin ve takdis edenlerin gönlünde ve kafasında tarihsel şahsiyetinden çok mitolojik kimliğiyle yaşamaktadır.

Türk Sufiliğine Bakışlar, Ahmet Yaşar Ocak, İLETİŞİM YAYINLARI (ss.176-180)